donderdag 3 februari 2022

Mazy, de laatste groeve van zwart marmer

Zaterdag 29 januari 2022; een dag waar we al lang naar uitkeken want vandaag konden we mee met Plecotus op vleermuistelling in de enige nog actieve ondergrondse steengroeve van zwart marmer van het land: Mazy!

Afspraak om 10 u aan de gebouwen van de Sociéte Merbes-Sprimont in Mazy-Golzinnes. We (= Annette, Paul en Jack) werden begeleid door Jonathan Demaret, die de zaak hier op zijn broekzak kende, want hij had er enkele jaren gewerkt! Ter plaatse ontmoetten we ook nog een viertal andere leden van Plecotus. Dat was geruststellend: het speuren naar vleermuizen zouden we vooral aan hen overlaten. Jack en ik gingen eerder op fotosafari!

Onze gids Jonathan maakt de poort van het paradijs open.

Het zwarte marmer van Mazy is wereldberoemd en wordt als sinds eeuwen overal ter wereld gebruikt, in de meest prestigieuze gebouwen (voor schouwen of vloeren), voor beeldhouwwerken, graftombes enz. Het is geen echt marmer in de geologische betekenis. Het is een zeer zuivere, diepzwarte kalksteen uit het Devoon, met een uiterst fijne kristallijne structuur die toelaat het tot hoogglans te polijsten. De beste kwaliteiten bevatten geen spikkeltje of adertje wit!

In Mazy werd het marmer in het begin (rond 1850) in openluchtgroeves gewonnen, want de marmerbanken liggen schuin en kwamen dus hier en daar aan de oppervlakte. Wegens de afhelling van de lagen (-17°) was men gauw verplicht om ondergronds verder te werken en zo ontstond een kleine ondergrondse groeve: de “Carrière d’Agasse”. Aangrenzend (op slechts enkele tientallen meters ervan) ontstond een tweede groeve: de “Carrière de la Vicomtesse”. Het extraheren van de blokken was evenwel lastig, en hoe verder men groef hoe dieper het werd wegens de constante afhelling van de lagen.

De huidige ingang (Agasse) was vroeger een openluchtgroeve

Het was pas in 1930 dat men besloot om enkele honderden meters er vandaan een schacht te maken waarmee ineens de diepere lagen konden worden bereikt. Een put van 60 m diep en 4 m diameter werd vanaf dan de enige toegang. 

Zicht omhoog in de 60 m diepe schacht

Onderaan deze put werd de groeve ondergronds uitgehouwen in verschillende richtingen. De “steenkoolmijnmethode” dus. Aldus is het grootste deel van de huidige ondergrondse groeve ontstaan.

De lift boven de 60 m diepe put (foto: Internet)

Echter, het was nog steeds niet mogelijk om met grote machines te werken want alles moest via die smalle liftkoker worden neergelaten (waarlangs dus ook alle gewonnen marmerblokken werden opgetakeld). Maar intussen had een deel van de ondergrondse groeve bijna de originele “Carrière d’Agasse” bereikt en in 1999 werd de verbinding gemaakt.

Kaart van de groeve. In het rood het stuk dat momenteel in exploitatie is.

Er was nu een grote ingang langs waar men met grote machines kon binnenrijden: een vorklift om de blokken te vervoeren, grote zaagmachines of compressors enz. De liftschacht zou vanaf dan nog slechts sporadisch gebruikt worden en ook de exploitatietechnieken veranderden drastisch.

Men ziet de 5 marmerbanken die men ontgint, evenals de donkere, dunne laagvoegen

De marmerlaag is ongeveer 10 m dik en bestaat uit vrij dunne banken (30 à 50 cm dik) die door fijne laagvoegen van elkaar gescheiden worden. Deze zijn goed zichtbaar en vormen een breukvlak dat de dikte van de ontgonnen blokken limiteert. In Mazy ontgint men de 5 beste banken (qua kwaliteit) die alles samen om en bij de 2 m dikte vertegenwoordigen. Maar er net boven zit een 140 cm dikke laag van onbruikbare, brokkelige kalksteen. Deze laag wordt als eerste verwijderd. Dat gebeurde met zwart kruit tot in 2017, daarna machinaal. Vanaf dan werden er in de groeve geen explosieven meer gebruikt wat veel veiliger was, minder gecompliceerd en beter voor de vleermuizen!

Boven de grijze marmerlagen ziet men de 1m40 dikke laag van bruinere, onbruikbare kalksteen

Eens die slechte laag verwijderd was over een zekere diepte en breedte (pakweg enkele meters per keer!), bekwam men dus een lage ruimte waarvan de vloer uit de bovenste goede marmerbank bestond. Vervolgens boorde men (ongetwijfeld met op perslucht aangedreven boormachines) een hele serie gaten netjes op een lijn. Een zwaar werk, dat heel tijdrovend was en luidruchtig. Vervolgens sloeg men hier en daar wiggen met de voorhamer erin en aldus kon men een blok losbreken. Eens de bovenste bank weg was, verwijderde men op dezelfde wijze de vier banken eronder. Men had nu een ruimte van pakweg 350 cm hoog gecreëerd…de hoogte die men bijna overal in de groeve ziet. Vervolgens schoof men op en herhaalde men alles. Om te vermijden dat het plafond omlaag kwam, liet men op regelmatige afstanden flinke pilaren staan (pakweg 3 x 3 m basis). Het grootste deel van de groeve is op deze wijze gemaakt en men ziet de karakteristieke pilaren met de rijen boorgaten overal.

Vandaag de dag gebruikt men enorme zaagmachines in combinatie met de gediamanteerde snijkabel.

De "haveuse"

De zaagmachine of “haveuse” lijkt op een buitenmaatse kettingzaag maar dan met tanden van keihard wolframcarbide. De onbruikbare laag boven de goede marmerbanken, zaagt men nu ook gewoon mee weg. Eerst zaagt men links en rechts van het te verwijderen stuk, verticale sleuven over de volledige diepte van het zaagblad (zowat 1,5 meter). Onderaan zaagt men horizontaal, en bovenaan ook, vlak onder het plafond, over heel de breedte. Het enorme blok hangt nu nog enkel met zijn achterzijde vast. 

Het vooraf in een tiental partjes verzaagd blok wordt met een diamantkabel achteraan losgezaagd

Men kan vervolgens een lange staalkabel (met op regelmatige afstanden verdikkingen met diamantstukjes) helemaal rondom het blok leggen, zo diep mogelijk. Met een simpel systeem van haakse katrollen wordt deze kabel rondgedraaid door een aandrijfmotor. Deze staat op een slede die voortdurend opschuift en zo de kabel constant op de juiste spanning houdt. Water koelt de zaak voortdurend af. Men zaagt aldus de achterkant van het blok stilaan los. Men kan zo in één keer een blok van wel 6 m breed loszagen.

De diamantkabel wordt langs 4 poelies gelegd en draait voortdurend rond

Opmerking: In de praktijk zal men vooraf eerst met de “haveuse” het enorme blok al in 6 horizontale plakken zagen, en een keer verticaal in het midden. Eens alles achteraan is doorgezaagd met de kabel, heeft men direct een 12-tal aparte hanteerbare blokken (want één groot blok van 6 m breed en 3 m hoog zou een paar honderd ton wegen en dus onmogelijk verplaatsbaar zijn). Na de extractie uit de groeve, worden de blokken buiten "proper" gezaagd, opgemeten en genummerd, in afwachting van een koper.

Buiten liggen honderden tonnen marmer gereed voor verdere verwerking

Uiteraard gaat dit allemaal niet snel. In Mazy wint men op die manier zowat 300 m3 marmer per jaar. Ruwweg 300 marmerblokken, of eentje per dag. Elke blok brengt zowat 10000 à 15000 € op. Lijkt veel maar de exploitatie is zo arbeidsintensief dat het amper rendabel is. Doch enkel al omwille van het prestige, is het belangrijk dat deze ontginning blijft bestaan! En vergeet niet: nergens anders ter wereld kan deze soort marmer worden ontgonnen. 
Swan Coffee table @ 25.200 € (bron: Echo.be)

De huidige groeve is ruwweg 300 m lang op 120 m breed en bestrijkt een oppervlakte van +/- 4000 m². De voorraad aan goed marmer is nog zeer aanzienlijk.

De laagste delen van de groeve zijn ondergelopen

Wie zegt ondergrondse groeve of mijn, zegt water. Inderdaad, dat is hier niet anders. En aangezien de lagen 17° afhellen, bereikt men al over enkele honderden meters afstand een aanzienlijke diepte, in dit geval +/- 60 m. Dat is al onder de grondwatertafel en dus is er een voortdurende insijpeling van water. Er moet dus dag en nacht gepompt worden om de exploitatiezone droog te houden. Dankzij de afhelling van de groeve is dat eerder makkelijk want alle water stroomt naar het laagste punt. Daar pompt men elke dag honderden kubieke meters water weg. Water dat niet geschikt is voor consumptie, want vervuild met zaagstof of andere producten. 

Pompinstallatie van de SWDE

Maar in het (grootste) deel van de groeve, dat al decennia niet meer in exploitatie is, zijn er twee gedeelten die men opzettelijk onder water laat lopen om dan vervolgens dat water als drinkwater weg te pompen. De SWDE (Waalse watermaatschappij) heeft hier een installatie die elk jaar 750 miljoen liter drinkwater oppompt!

Eilandjes van drijvend calciet op het heldere water

Als bezoeker kan men op vele plaatsen kamers zien die deels of helemaal onderwater staan; dat water is glashelder en azuurblauw. In het oude deel van de groeve zijn er door het kalkrijke water veel afzettingen ontstaan. Soms loopt men er wel honderd meter over prachtige vloeren van witte microgours! 

Witte gours

De vloer is volledig bedekt met een dikke laag kalkafzetting.

In het oude gedeelte van de groeve, had men destijds een onaangename verrassing: een geologische breuk liep dwars door de ontginning. De marmerlagen waren er over wel 15 m verticaal verschoven waardoor men zich verplicht zag een heel eind dieper te graven, en een soort tunnel te maken doorheen de slechte lagen, om veel verder weer in de goede marmer te geraken. Hier zijn dus twee verdiepingen in de groeve. Een 15 m hoge ladder laat ons toe om ze allebei te bezoeken. Deze zone is zeer indrukwekkend want de gangen zijn er tot 15 m hoog!

De originele marmerontginning ziet men helemaal boven. De tunnel onderaan komt honderd meter verder weer in de goede lagen terecht.

De terugweg van onze tocht gebeurde langs het centrale deel van de groeve, dat grotendeels is opgevuld met “remblai”: kleiner steenpuin dat onbruikbaar is. Een deel ervan wordt nu buiten gehaald om gebruikt te worden voor wegenbouw e.d. maar vroeger stockeerde men dat vooral in de reeds ontgonnen kamers. Deze werden tot aan het plafond volgestapeld. Veel goedkoper dan het naar buiten halen, maar vooral: aldus werd de schokgolf en geluidsgolf van de dynamitages gedempt en ging die niet doorheen heel de groeve. 

In de opvullingszone leidt een oranje touwtje ons in de juiste richting: de uitgang

Na onze tocht gingen we naar de vlakbij gelegen groeve van Vicomtesse. Deze verlaten groeve is oud en werd volledig manueel uitgehakt. Er is nergens ook maar een boorgat te zien. Men heeft hier volgens een uitzonderlijke en riskante methode gewerkt. Om zo veel mogelijk van de kostbare rots te kunnen winnen, heeft men amper pilaren laten staan. Het plafond werd vooral onderstut met stapels stenen of houten boomstammen (de methode van de "pilliers à bras"). Het merendeel ervan is intussen bezweken onder de immense druk van het plafond. De hele groeve ligt dan ook bezaaid met tonnen zware blokken en platen die omlaag zijn gevallen.

Een stut die het vrijwel begeven heeft

De arbeiders van destijds moeten constant in angst hebben gewerkt. Het spreekt voor zich dat je hier niet te lang en zeker niet eender waar moet rondlopen.

Overal liggen enorme platen die van het plafond zijn gevallen

Ook in deze groeve zijn de laagste kamers onder water gelopen. Merkwaardig genoeg is dit mooi groen, terwijl het in de Carrière d’Agasse azuurblauw is!
Ook hier is een groot deel van het plafond omlaag gevallen

En de vleermuizen: wel, in beide groeven samen telden werd er zowat 200. Het merendeels heel goed verborgen in spleetjes of zelf diep in de boorgaten. Het vereist een kennersoog om ze te vinden, en te identificeren.

Terug naar buiten...

 Opmerking: beide groeves bevinden zich op het privéterrein van de Société Merbes-Sprimont, en mogen niet zonder toestemming worden bezocht.

Wat documentatie over de ontginning en het gebruik van het zwarte marmer:

Twee video's:
https://www.youtube.com/watch?v=VEamNIhPy2o
https://www.youtube.com/watch?v=p7UHrkRD9mU

Twee oudere teksten van Vincent Duseigne over hoe de exploratie er in 2002 aan toeging:
http://tchorski.morkitu.org/3/1597.htm
http://tchorski.morkitu.org/3/1596.htm

Een zeer goede inventaris van zwartmarmergroeven in België, met beschrijving en historiek
https://lirias.kuleuven.be/bitstream/123456789/490218/1/Doper%2B%C2%AE,+Marbre+noir.pdf

En een artikel in MO Magazine (NL/FR). Men spreekt hier over een "mijn" maar dat is fout. Het is feitelijk een (steen)groeve.
https://www.mo.be/reportage/het-laatste-van-de-belgische-marmers
https://www.mo.be/fr/reportage/le-dernier-des-marbres-belges

En dan nog meer informatie hier:
https://docplayer.nl/30517807-Marmer-over-de-ontginning-en-verwerking-van-natuursteen-en-zwart-marmer-de-springstof-methode-het-wiggen-slaan.html 

3 opmerkingen :

  1. De lift boven de 650m diepe put. Dat is heel heel diepe 😅...

    BeantwoordenVerwijderen
  2. Deze link naar de CWEPSS reportage over deze groeve:
    https://www.cwepss.org/download/ecoKarst/ecokarst114.pdf

    BeantwoordenVerwijderen